فرهنگ امروز/ قادر باستانی . مدرس علوم ارتباطات اجتماعی:

اخبار جعلی یا ساختگی در اینترنت، حیات دموکراسی‏ها را تهدید می‏کند. حجم رو به افزایش اخبار دستکاری‏شده و اثرات آن در افکار عمومی و همچنین در نتایج انتخابات، نظام‏های دموکراتیک را در شرایط خاصی قرار داده است و اگر چاره‏ای اندیشیده نشود و مبارزه‌ای جدی با این پدیده فناورانه صورت نگیرد، مخاطرات بزرگ‌تری در انتظار دموکراسی خواهد بود. رسانه‌های اجتماعی، اگرچه نفوذ فزاینده‏ای در آرایش جدید رسانه‏ای یافته‏اند، اما برجسته‏شدن پدیده «اخبار ساختگی» و تأثیرش در فضای اجتماعی و سیاسی کشورهای مختلف، اهمیت اعتبار منبع و اعتماد مخاطبان به محتوای این رسانه‌ها را در مرکز توجه قرار داده است. اخیرا بنیاد وارگاس در برزیل، مطالعه‏ جالبی درباره خطرات احتمالی اخبار ساختگی بر دموکراسی انجام داده و نتایج مهمی گرفته است. در این مطالعه مشخص شده است که برخی نهادها یا افراد، از روبات‏ها و بدافزارها، برای تولید اخبار ساختگی، با هدف اثرگذاری بر افکار عمومی، از طریق ارسال و تکثیر پیام‏ها در رسانه‌های اجتماعی، در مقیاس وسیع استفاده می‏کنند.
طبق این مطالعه، در یک انتخابات بررسی‌شده، ٢٠ درصد از تعاملات توییتری با این روبات‏ها انجام شده و در یک انتخابات دیگر، به ازای هر کاربر واقعی، پنج کاربر دروغین وجود داشتند که با روبات برنامه‏ریزی‌شده فعال بودند و بیش از ١٠درصد بحث‏ها را تولید کرده‏اند. شوربختانه مبارزه با این روبات‌ها که اخبار ساختگی را در حجم وسیع انتشار می‏دهند، تاکنون موفق نبوده است و آنها توانسته‎اند در موفقیت‏های مختلف، به‏ویژه در کشورهای نودموکراسی، تأثیرگذار باشند.
پروپاگاندای غلط
اخبار ساختگی یا فِیک‌نیوز، پروپاگاندای مبتنی‌بر اطلاعات غلط یا حُقه است که در بستر رسانه‌های اجتماعی انتشار می‌یابد. هدف خبر ساختگی، گمراه‌کردن مخاطب، به منظور آسیب‏رساندن به اشخاص حقیقی یا حقوقی برای کسب منفعت مالی یا سیاسی است که اغلب با برانگیختن هیجان، اغراق و یا انتخاب تیتر قلابی برای جلب توجه، تولید و منتشر می‏شود. اخبار ساختگی، پتانسیل آن را دارد که اعتماد شهروندان را در گفتمان دموکراتیک تضعیف کند یا اطمینان آنها را در نظام دموکراتیک، از طریق ایجاد شرایط عدم قطعیت، از بین ببرد که نتیجه آن رشد قطبیت سیاسی در جامعه خواهد بود. سوگیری شناختی، برای مخاطبان رسانه‌ها جذابیت طبیعی دارد و اخبار جعلی، طوری طراحی می‏شود که با همین جذابیت، نظر مخاطبان را به خود جلب کند؛ بنابراین اثراتی منفی در پی دارد. از آنجا که دموکراسی، واجد ارزش اخلاقی ذاتی و منحصربه‌فرد است و همچنین چاره عملی برای مقابله با اخبار ساختگی وجود دارد، بنابراین وظیفه اخلاقی حاکمیت اقتضا می‏کند که علیه گسترش و نفوذ اخبار ساختگی در رسانه‌های اجتماعی، به‌نحوی مؤثر وارد مبارزه شود. فرانسیس فوکویاما، فیلسوف آمریکایی، معتقد است که مردم حاضرند هر خبری را باور کنند و اهمیتی به صحت آن نمی‏دهند. از طرف دیگر، نهادها همیشه در کنترل نخبگان بوده‏اند که با حضور اینترنت، این نهادها و کنترل آنها دچار ضعف شده است. به عقیده فوکویاما، شاید دموکراسی‏ها، بدون میزانی از کنترل نخبگان نمی‏توانند عملکرد مناسبی داشته باشند، اما جواب قطعی را باید منتظر ماند و در سال‏های پیش رو دید.
بحران اعتماد در رسانه‌های اجتماعی
از زمان پیدایش اینترنت، «اعتماد» در این عرصه، به‌عنوان عاملی کلیدی به رسمیت شناخته شده است. در شرایط گوناگون، شکل‏گیری روابط در رسانه‌های اجتماعی، می‏تواند با چالش اعتماد روبه‌رو شود. این چالش می‏تواند برپایه انگاره‌های فرهنگی یا برخاسته از سازوکارهای به‌کارگرفته فناوری اطلاعات باشد. رسانه‌ اجتماعی ویژگی‏هایی دارد که آن را از رسانه‌های دیگر مانند تلویزیون، روزنامه و اخبار آنلاین متمایز می‌کند. منبع اطلاعات در رسانه‌های اجتماعی، متفاوت است، چرا که هر شخصی صرفا با داشتن یک حساب کاربری معتبر و دسترسی به اینترنت، می‏تواند اطلاعات را بارگذاری کند. همچنین اطلاعات موجود در رسانه‌های اجتماعی، هیچ فرایند سردبیری یا تأیید برای اطمینان از کیفیت اطلاعات قبل از رسیدن به مخاطب عام را طی نمی‏کند. رسانه‌های اجتماعی، برخلاف رسانه‌های دیگر، دارای عملکردهایی هستند که از تعاملات فوری اجتماعی پشتیبانی می‏کنند. این تفاوت‏ها ممکن است بر روند فرایند اعتماد به رسانه‌های اجتماعی تأثیرگذار باشد.
از دیگرسو، در جهان امروز شناسایی و مقابله با انتشار اخبار ساختگی، چالشی مهم برای مؤسسات خبری است. روزنامه‌نگاران حرفه‏ای، مراقب اعتبار خبر هستند و اخبار معتبر و نامعتبر را جدا می‌کنند؛ کاری که حرفه‎ای و کاملا متفاوت با سانسور است، اما این بحث وجود دارد که این وظیفه روزنامه‌نگاران است یا مخاطبان رسانه‌ها هم دراین‌باره وظیفه دارند. برخی کارشناسان ارتباطات معتقدند، این وظیفه را نباید از دوش روزنامه‌نگار برداریم و بر دوش مخاطب بگذاریم، زیرا در هیچ کجای دنیا، مخاطب حوصله حضور ذهن و گاه توانایی تشخیص اخبار درست و ساختگی از یکدیگر را ندارد. این پدیده در ایران بسیار پررنگ‌تر است، چون آن‌چنان رسانه‌ها یکدست و شبیه هم بوده‌اند که به مردم، تفاوتی بین رسانه معتبر و غیرمعتبر داده نشده است. در سمت دیگر، کارشناسانی هستند که مخاطبان را توانمندتر از گذشته ارزیابی می‌کنند و معتقدند که در رسانه‌های جدید، ارتباط تعاملی باعث شده است، مخاطب مفهوم گذشته خود را از دست بدهد و رسانه‌ها و دولتمردان باید جدیت بیشتری در ارتقای سواد رسانه‌ای جامعه داشته باشند و از سنین پایه، آنها را با اطلاعات معتبر و نامعتبر و نحوه تشخیص آنها آشنا کنند. در سطح بین‌المللی هم اقداماتی در حال انجام است.
ادعا می‏شود که انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال ٢٠١٦ میلادی، تحت تأثیر پروپاگاندای ضدکلینتون بوده که توسط روسیه ایجاد شده و در رسانه‌های اجتماعی انتشار یافته بود. مسئولان شبکه فیس‏بوک، - بزرگ‌ترین رسانه اجتماعی- یک کمپین سه‌روزه برای هشداردادن به کاربران ١٤ کشور جهان، در مورد به‏اشتراک‏گذاری محتوا، بدون داشتن منشأ آن ترتیب دادند. دولت آلمان هم پیش‏نویس قانونی، مبنی بر جریمه ٥٠ میلیون‌یورویی برای شرکت‏هایی که از حذف اکاذیب و مطالب نفرت‏پراکن در سایت‏های اینترنتی خودداری می‏کنند، تصویب کرد. گوگل نیز یک برچسب «بررسی محدود واقعیت»، برای اطلاع کاربران درباره نتایج جست‌وجو در سایت خود به‏روزرسانی کرده است.
ماهیت غیررسمی رسانه‌های اجتماعی باعث شده است میان منابع خبری رسمی و منابع خبری شخصی، تضاد ایجاد شود و مخاطبان را سردرگم کند و ریسک جوامع انسانی را به‌ویژه در شرایط بحران، بالا ببرد. این موضوع در امنیت جامعه نقش بسزایی دارد. مردم رسانه‌های اجتماعی را به عنوان یک منبع اطلاعات در موقعیت‏های بحرانی، به طور فزاینده‏ای مورد استفاده قرار می‏دهند. با این حال، اطلاعات ساختگی در رسانه‌های اجتماعی وجود دارد و اعتماد به محتوای ساختگی، نه‏تنها موجب تصمیم‏گیری‏های اشتباه از سوی کاربران می‏شود، بلکه می‏تواند تأثیر مهلکی بر جامعه داشته باشد. علاوه بر این، حدود یک میلیارد و ٩٠٠ میلیون نفر- بیش از یک‌چهارم جمعیت جهان - به طور فعال از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‏کنند.
اخبار ساختگی، عمدا مخاطب را گمراه می‏کند و فریب می‏دهد. در خبر ساختگی، غالبا تیترهای چشم‏نواز یا گزارش‏های خبری کاملا جعلی به کار می‏گیرند تا خوانندگان مطلب را افزایش دهند، تعداد اشتراک‏گذاری آنلاین را بالا ببرند و میزان کلیک مطلب در اینترنت را بیشتر کنند. در مورد آخری، خبر را به شکل مطالب «محرک کلیک» درمی‏آورند که فارغ از درستی خبر، سود تبلیغاتی از این فعالیت ببرند. همچنین اخبار جعلی، پوشش رسانه‌های جدی را تضعیف و پوشش خبرهای مهم را برای روزنامه‌نگاران مشکل می‌کند.
در دانشگاه استنفورد آمریکا، نرم‌افزاری توسعه داده شده که قادر است با دست‌کاری چهره‌ها در ویدئو، حالات چهره فرد دیگری را به آن منتقل کند. در این روش، فردی با وب‏کم صحبت می‌کند و نرم‌افزار، حالات چهره او را مستقیم به تصاویر چهره فرد دیگری در ویدئوی اصلی منتقل می‌کند. گروه پژوهشی دانشگاه استنفورد، با استفاده از این نرم‌افزار، ویدئوهایی از جورج دبلیو بوش، ولادیمیر پوتین و دونالد ترامپ را دست‌کاری و مانند عروسک خیمه‌شب‌بازی، همان چیزی که مدنظرشان بود، بر چهره آنها پدیدار کردند. چنین تکنولوژی‌هایی هنوز به تکامل نرسیده‌اند. هنوز صداها اندکی روباتی هستند و حالات صورت، تا حدودی غیرطبیعی جلوه می‌کنند، اما با گذر زمان، آنها قادر خواهند بود که تصویر و صدای فرد را کاملا طبیعی بازسازی کنند تا جایی که تشخیص ساختگی‌بودنش برای انسان بسیار دشوار شود. آشناکردن مخاطبان با این شگردهای جدید، مهارت آنها را در کشف اطلاعات و اخبار ساختگی، بیشتر خواهد کرد.
 در حال حاضر اعتماد عمومی به رسانه‌ها با گسترش اخبار ساختگی در رسانه‌های اجتماعی دچار فرسایش شده است و با ورود این دست تکنولوژی‌ها، اهمیت موشکافی در هر محتوایی که به نظر واقعی می‌رسد، دوچندان می‌شود. با درنظرگرفتن سخت‌گیری رسانه‌های معتبر، شاید این دست محتواها از زیر دست آنها بیرون نرود، اما در این میان، تکلیف مطالبی که در رسانه‌های اجتماعی منتشر می‌شوند و یا از طریق روبات، به میزان بسیار زیاد تکثیر می‏شود، چه خواهد بود؛ مطالبی که شاید فاجعه‌ای سیاسی به وجود آورد. حال در اینجا اطلاعاتی درباره محتوای ساختگی ارائه می‏شود.
١٠ نوع محتوای ساختگی
- پروپاگاندا یا تبلیغات سیاسی: این نوع از محتوای جعلی، برای اثرگذاری بر نگرش، ارزش‏ها و دانش مردم، توسط دولت‌ها  یا احزاب، تولید و منتشر می‏شود. هدف از این نوع اخبار، ایجاد فضای مثبت برای خود یا حمله به رقیبان و تضعیف آنهاست که البته می‏تواند مفید یا مضر واقع شود.
- مرا کلیک‏ کن یا محرک کلیک: چنین محتوایی با عبارات گمراه‏کننده و چشم‏نواز، در پی آن است که مخاطب فقط آن را کلیک کند تا بازدید کاربر بیشتر شود تا بتواند آگهی بیشتری بگیرد و درآمد خود را افزایش دهد.
- حمایت از محتوای خاص: در چنین محتوایی، برای برجسته‏کردن یک مطلب خاص، مانند سرمقاله یک روزنامه، خبر ساختگی تولید و پخش می‏شود تا نظر مخاطبان بدان جلب شود.
- شوخی و سرگرمی: گاهی هدف تولیدکننده محتوای ساختگی، صرفا شوخی و سرگرمی است. مثلا خبر مرگ یک هنرمند معروف را منتشر می‏کنند تا هم کلیک مطالب را بالا ببرند و هم برای خود فضای سرگرمی و خنده را فراهم کنند.
- اشتباه تحریریه: گاهی سازمان‏های خبری معتبر اشتباه می‏کنند و محتوای جعلی را به صورت ناخواسته تولید می‏کنند که در رسانه‌های اجتماعی به‌سرعت تکثیر می‏شود.
-  پارتیزان: محتوای ایدئولوژیک، شامل تفسیر سوگیرانه رویدادها با زبان احساسی و پُرشور است که در ضمن ادعای بی‏طرفی دارد.
- تئوری توطئه: در این نوع از محتوا، سعی بر این است واقعیت‏های پیچیده را درهم آمیزند و بر اساس نظر خود آن را به عنوان یک توطئه قلمداد کنند و شواهدی که توطئه را رد می‏کند، به عنوان اثبات بیشتر توطئه در نظر گرفته شوند و نظر کارشناسان و مقامات را رد کنند.
- شبه‌علوم: این مطالب در تضاد با نظر کارشناسان فن است و مواردی همچون درمان‏های معجزه‏آسا، ادعاهای نادرست مثل انکار واکسیناسیون و اثرات تغییرات آب و هوایی و نظایر آن تولید و پخش می‏شود.
- اطلاعات غلط: این مطالب، شامل ترکیبی از محتوای درست، نادرست یا تقریبا نادرست است. از تلفیق این اطلاعات، محتوایی تولید می‏شود تا مخاطب را گمراه کند.
- دروغ محض: محتوای دروغ، کاملا ساختگی است و به طور عمدی برای هدف مشخصی تولید و منتشر شده است. بسیاری از کانال‏های ارتباطی که اطلاعات دروغ منتشر می‏کنند، عمر کوتاهی دارند و بعد از تعطیلی، با یک اسم دیگر دوباره ظاهر می‏شوند. از اطلاعات دروغ برای تخریب و از میدان به‌درکردن رقیب تجاری یا رقیب سیاسی، بازاریابی چریکی، برند تقلبی، کسب درآمد آگهی، نفوذ سیاسی یا هر هدف مخرب دیگری استفاده می‏شود.
راهکارهایی برای مبارزه با محتوای ساختگی
باید گفت، هر اقدامی برای مبارزه با محتوای جعلی در رسانه‌های اجتماعی، از سوی دولتمردان، قانون‌گذاران، دستگاه‌های انتظامی، امنیتی و قضائی، شرکت‏های بزرگ نرم‏افزاری، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، روزنامه‌نگاران، صاحبان کانال‏های ارتباطی و البته مخاطبان، مغتنم است و باید با جدیت دنبال شود. در اینجا مواردی برای مزید اطلاع خوانندگان ارجمند ارائه می‏شود:
١- مردم سعی کنند اطلاعات خود را از رسانه‌های معتبر دریافت کنند. رسانه‌های معتبر، رسانه‌هایی هستند که برای انتشار یک مطلب، پروتکل مشخصی دارند؛ یعنی قبل از انتشار مطلب، برای اطمینان از صحت محتوا، چند منبع باید آن مطلب را تأیید کنند. اغلب مؤسسات رسانه‌ای بین‌المللی، چنین پروتکل‏هایی را با حساسیت اجرا می‌کنند و اغلب، صحت خبر را فدای سرعت انتشار نمی‌کنند.
٢- برای انتشار یک محتوای ساختگی، نیاز به آماده‌بودن فضای اجتماعی در جامعه، برای دریافت این‌گونه اخبار وجود دارد. سیاست رسانه‏ای در کشور ما، به‌ویژه نحوه فعالیت خبری سازمان صداوسیما و محدودیت‌های رسانه‌های بزرگ و رسمی، به نحوی است که مردم برای شنیدن اخبار ساختگی، آمادگی خوبی دارند؛ این مشکل با توسعه رسانه‌های موبایلی صدچندان شده است. متولیان امر لازم است، جوانب جامعه‏شناختی، روان‏شناختی و ارتباطی این معضل را به‌درستی کاوش کنند و برابر توصیه‌های پژوهشگران مستقل، برنامه‏ریزی کنند. هرگونه تعلل و سهل‌انگاری در این امر، آسیب‏های جدی به فرهنگ عمومی، رسانه‌ها و البته عامه مردم وارد خواهد کرد.
٣- متولیان آموزش‌وپرورش و آموزش عالی، به دانش‌آموزان و دانشجویان یاد دهند، موقع دریافت یک محتوای خبری، شش سؤال از خود بپرسند؛ چه کسی تولیدکننده این محتوا بوده است؟ چگونه این محتوا را تولید کرده است؟ هدف او از تولید این محتوا چه بوده؟ کی این محتوا تولید شده است؟ این محتوا چه کاستی‌هایی دارد؟ پس از مطالعه محتوا چه باید کرد؟
٤- مخاطبان آگاه باشند، در یک محتوای خبری، منابع خبری مستقل بر منابع غیرمستقل ارجحیت دارند. خبری که چند منبع دارد، بهتر از خبری است که فقط از یک منبع اعلام شده است. منابعی که امکان اعتبارسنجی محتوا را فراهم می‏کنند، ارجحیت دارند. منابع دارای نام و عنوان، نسبت‌به منابع ناشناخته اولویت دارند. منابع آگاه نیز نسبت به منابع ناآگاه ارجحیت دارند.
٥- متولیان سیاست‌گذاری رسانه‌ای کشور، باید ترتیبی اتخاذ کنند که هزینه تولید و انتشار محتوای ساختگی بالا برود. برای این کار نیاز به یک بررسی حقوقی و تقنینی است که در عین حفظ و توسعه آزادی‌های رسانه‌ای و حمایت صریح از روزنامه‌نگاران، با خلافکاران یقه‌سفیدی که فضای رسانه‌های جدید را مستعد فعالیت‌های مخرب خود دیده‏اند، برخورد جدی شود.
٦- متولیان فضای مجازی در دولت، امکان بهره‏گیری از روبات‏های برنامه‏ریزی‌شده برای فعالیت در رسانه‌های اجتماعی و تولید محتوای ساختگی یا کاربر ساختگی را رصد کنند و راهکار قانونی برای مبارزه با آن را ارائه دهند. درحال‌حاضر، فروش آزادانه مخاطب برای کانال‌های خبری، استخدام افراد برای کلیک مطلب، تهیه و فروش روبات نرم‌افزاری برای بازدید سایت و کانال و نظایر آن، نشان می‏دهد، فضای موجود، متأسفانه یله و رها برای خلافکاران است.
٧- دموکراسی و مردم‏سالاری، بزرگ‌ترین دستاوردی است که مردم ایران، بیش از یک قرن، از زمان مشروطیت، برای ایجاد و پایداری آن مبارزه کرده‏اند. اکنون تولید محتوای جعلی، کاربر جعلی، نظرسنجی جعلی و کانال جعلی، عضو جعلی، کلیک جعلی و کامنت جعلی، از طریق فریب افکار عمومی، این دموکراسی را تهدید می‏کند. آن را جدی بگیریم و نگذاریم کار از کار بگذرد. «سرِ چشمه شاید گرفتن به بیل؛ چو پر شد، نشاید گذشتن به پیل».

روزنامه شرق